Wiele osób mnie pyta, w jakich sytuacjach po rozwodzie, może ubiegać się o alimenty od byłego małżonka. Przepisy prawa przewidują dwie możliwości. W zależności od tego czy Twój rozwód został orzeczony:

• bez orzeczenia o winie lub z obopólnej winy czy też
•  z wyłącznej winy drugiego małżonka

są różne przesłanki, które musisz spełnić, abyś mógł ubiegać się o zasądzenie alimentów. 

Pamiętaj jednak, że jeżeli zostałeś uznany za wyłącznie winnego rozpadu pożycia małżeńskiego, nie przysługuje Ci prawo ubiegania się o alimenty od byłego małżonka.

Rozwód bez orzekania o winie lub obopólna wina a alimenty.

Jeżeli w wyroku rozwodowym, nie zostałeś uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia a więc został orzeczony rozwód bez orzekania o winie lub z obopólnej winy i znajdujesz się w niedostatku, masz prawo ubiegać się o alimenty od byłego małżonka. Możesz żądać od niego, dostarczenia Ci środków utrzymania, w zakresie odpowiadającym Twoim usprawiedliwionym potrzebom. Musisz jednak wiedzieć, że sąd orzekając alimenty, uwzględni możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego. To one stanowią górną granicę świadczeń alimentacyjnych.

Małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego. (art. 60 § 1 kro)

 

Co znaczy “znajdować się w niedostatku”?

Pojęcie “niedostatku” nie zostało zdefiniowane w przepisach prawa. Kiedy więc możemy przyjąć, że mamy do czynienia z niedostatkiem? Sąd Najwyższy wyjaśnił, że pojęcie niedostatku występuje wtedy, “gdy uprawniony nie może w pełni własnymi siłami, z własnych środków, zaspokoić swych usprawiedliwionych potrzeb”. Zaspokojenie potrzeb każdego człowieka powinno nastąpić przede wszystkim z jego własnych środków. Dotyczy to dochodów z pracy, z majątku, ze świadczeń z ubezpieczenia lub zabezpieczenia społecznego. (SN uzasadnienie tezy III wytycznych z dnia 16 grudnia 1987 r). Czasem jednak nie jest to możliwe. Nie ma też jednego, uniwersalnego katalogu potrzeb, które zostały zaspokojone lub nie, które brane są pod uwagę przy ustalaniu czy uprawniony do alimentów znajduje się niedostatku czy nie. Każdy człowiek ma odmienne potrzeby i to zarówno materialne jak i niematerialne ale oba te rodzaje potrzeb są ze sobą sprzężone i tylko ich łączne zaspokojenie, zapewnia godziwą egzystencję. (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Szczecinie, z 10 marca 2004 r. w sprawie o sygn. akt SA/Sz 1426/02). Każda osoba ubiegająca się o alimenty znajduje się w innej sytuacji i każda ma odmienne potrzeby materialne i niematerialne i do każdej sprawy należy odchodzić indywidualnie. Dokonując oceny sytuacji konkretnej osoby ubiegającej się o alimenty a w szczególności oceny, czy znajduje się ona w niedostatku, należy brać pod uwagę indywidualne cechy uprawnionego, takie jak: wiek, stan zdrowia, zawód, pozycje społeczną, dotychczasową stopę życiową. Zatem zakres ten różni się w zależności od poszczególnych osób.

Co mieści się pod pojęciem środków utrzymania.

Jeżeli jesteś rozwiedziony i w wyroku rozwodowym nie zostałeś uznany za wyłącznie winnego rozpadu pożycia i znajdujesz się w niedostatku, możesz ubiegać się od byłego małżonka, dostarczania Ci środków utrzymania. Granice obowiązku alimentacyjnego określają z jednej strony Twoje usprawiedliwione potrzeby, z drugiej możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego. To one stanowią górą granicę świadczeń alimentacyjnych.

Podobnie jak w przypadku “niedostatku”, tak i w przypadku “środków utrzymania”, brak jest w przepisach prawa definicji, która wskazywałaby w sposób jednoznaczny, co należy rozumieć pod tym pojęciem.  Analizując jednak orzeczenia różnych sądów należy wyszczególnić:  zapewnienie mieszkania, ogrzewania, oświetlenia, opieki medycznej i leków, wyżywienia, środków higienicznych, odzieży, itp.  Jako przykłady można wskazać:

• wyrok SN z 6.02.1969 r. III CZP 129/68, w którym sąd uznał, że przez środki utrzymania należy rozumieć zaspokajanie potrzeb konsumpcyjnych uprawnionego, a więc zapewnienie mu np. pożywienia, odzieży, wypoczynku, w razie potrzeby kosztów leczenia, jak również kosztów mieszkania
• wyrok SN  z 19 maja 1975 r III CRN 55/75, w którym sąd uznał, że stan niedostatku zachodzi już wtedy, gdy uprawniony nie ma możliwości zarobkowych i majątkowych pozwalających na pełne zaspokojenie jego usprawiedliwionych potrzeb, a jeżeli uprawniony jest chory, to do potrzeb tych należą i lekarstwa
• wyrok SN z dnia 6 maja 1967 r. III CR 422/66, w którym sąd uznał, że przez obowiązek alimentacyjny może polegać również na dostarczeniu osobie znajdującej się w niedostatku mieszkania, opieki lekarskiej i domowej

Zakres świadczeń alimentacyjnych, jest uzależniony od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego. Każdorazowo sąd będzie badał, jakie potrzeby ma uprawniony do świadczeń alimentacyjnych, a więc ustali ich katalog, oceni czy potrzeby te są usprawiedliwione a także określi jaki jest koszt zaspokojenia tych potrzeb. Waru wspomnieć, że przyglądając się usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego, należy mieć na uwadze zapewnienie uprawnionemu prawidłowych, a nie jedynie minimalnych warunków bytowania. Prawidłowe warunki to takie, które stworzą uprawnionemu normalne warunki bytowania odpowiadające jego wiekowi, stanowi zdrowia i wykształceniu (tak orzekł Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy w Warszawie – VI Wydział Rodzinny i Nieletnich, w wyroku z dnia 21 stycznia 2021 r. w sprawie o sygn.. akt VI RC 187/20). Z drugiej strony sąd orzekając alimenty, uwzględni także możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego.

Możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego, jako górna granica obowiązku alimentacyjnego.

Przy orzekaniu obowiązku alimentacyjnego, sąd bierze pod uwagę, nie tyle aktualne zarobki zobowiązanego, co kwoty, jakie mógłby zarabiać zobowiązany, gdyby w pełni wykorzystywał swoje możliwości zarobkowe. Tak więc sąd bierze pod uwagę wiek zobowiązanego, jego stan zdrowia, wykształcenie, doświadczenie zawodowe, ale także możliwości znalezienia pracy w regionie w którym zamieszkuje (H. Dolecki (red), Komentarz do art. 135 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego) itp. 

 

Ubieganie się o alimenty, od byłego małżonka, który został uznany wyłącznie winnym rozpadu pożycia.

Jeżeli w wyroku rozwodowym sąd orzekł rozwód z wyłącznej winy drugiego małżonka, aby ubiegać się o alimenty, nie musisz być w niedostatku. Wystarczy, że rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie Twojej sytuacji materialnej. 

Jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku”. (art 60 § 2 kro)

 

Istotne pogorszenie sytuacji materialnej – czyli jakie?

Powyższy przepis przewiduje tzw. rozszerzony obowiązek alimentacyjny. Obciąża on małżonka, który ponosi wyłączną winę za rozkład pożycia. Co więcej, nie zależy on od tego, czy małżonek niewinny cierpi niedostatek. Wystarczy, że pogorszyła się jego sytuacja materialna wskutek orzeczenia rozwodu. Przepis ten nakłada na małżonka wyłącznie winnego rozwodu, obowiązek przyczyniania się w odpowiednim zakresie, do ponoszenia kosztów związanych z zaspokojeniem usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego. Jak wskazał Sąd Okręgowy w Suwałkach, w wyroku z dnia 13 listopada 2013 r. w sprawie oznaczonej sygn. akt I Ca 331/13, “wykładnia przesłanki “istotnego pogorszenia sytuacji materialnej małżonka niewinnego” powinna polegać na porównaniu każdorazowej sytuacji materialnej małżonka niewinnego z tym położeniem, które by istniało, gdyby rozwód nie został w ogóle orzeczony i gdyby pożycie małżonków funkcjonowało prawidłowo. Istotne pogorszenie sytuacji materialnej, to będąca konsekwencją rozwodu, negatywna zmiana sytuacji majątkowej, która polega na  zmniejszeniu środków, którymi dysponuje małżonek niewinny, lub na zwiększeniu jego usprawiedliwionych potrzeb, przy czym pogorszenie sytuacji nie musi być tak znaczne, aby pociągało za sobą niedostatek małżonka niewinnego (por. wyroki SN o sygn. akt I CKN 415/99 i I CKN 1276/99), ale powinno być wyraźnie odczuwalne, w przeciwnym wypadku byłoby nieistotne. Punktem odniesienia powinno być „prawidłowo funkcjonujące małżeństwo” 

Tak więc przesłankami zasądzenia alimentów są: zarówno wyłączna wina w rozkładzie pożycia byłego małżonka, jak i  istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego. Pod rozwagę sąd bierze także uzasadnione potrzeby małżonka niewinnego. Wszystkie te przesłanki muszą być spełnione łącznie. Warto jednak zwrócić uwagę, że nawet jeżeli ww. przesłanki zostaną spełnione, sąd może ale nie musi orzec alimentów. 

Zaspakajanie uzasadnionych potrzeb ale jedynie w odpowiednim zakresie.

Sąd podejmując decyzję o obciążeniu małżonka wyłącznie winnego obowiązkiem alimentacyjnym, nakłada na tego małżonka obowiązek przyczyniania się do ponoszenia kosztów związanych z zaspokojeniem usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, jedynie w odpowiednim zakresie. W wyroku z dnia 28 października 1980 r. (III CRN 222/80) Sąd Najwyższy podkreślił, że zakres świadczeń alimentacyjnych wobec byłego małżonka: “określa z jednej strony stopień pogorszenie się sytuacji materialnej małżonka niewinnego, a z drugiej strony zasady słuszności”, co pozwala na ocenę jaki w konkretnej sprawie zakres przyczynienia się małżonka winnego może być uznany za “odpowiedni”.

Orzekając obowiązek alimentacyjny, sąd bierze pod uwagę sytuację sytuację zarówno zobowiązanego jak i uprawnionego. W uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 października 2012 r. w sprawie o sygn. akt SK 27/12, Trybunał wskazał, że zgodnie z utrwalonym sposobem rozumienia art. 60 § 2 KRO w orzecznictwie sąd, orzekając o obowiązku alimentacyjnym, bierze pod uwagę wskazane elementy sytuacji zobowiązanego i uprawnionego w ramach oceny przesłanek przyczyniania się jedynie „w odpowiednim zakresie” do zaspokajania tylko „usprawiedliwionych potrzeb” małżonka niewinnego. W ramach tych klauzul generalnych brane pod uwagę jest to, czy małżonek niewinny ma możliwość samodzielnego wyrównania negatywnych skutków rozwodu dla swojej sytuacji materialnej, a w szczególności, czy pozwala na to jego wiek, stan zdrowia, wykształcenie, doświadczenie zawodowe i sytuacja rodzinna. Pułap żądań małżonka niewinnego jest również dostosowywany do możliwości majątkowych i zarobkowych małżonka winnego (teoretycznych, a nie aktualnych – żeby nie promować zachowań zmierzających do ograniczenia dochodów w celu zmniejszenia wysokości świadczeń), ponieważ alimenty nie mogą być narzędziem zemsty finansowej na małżonku wyłącznie winnym rozwodu i jego eksploatacji ekonomicznej. W rezultacie, w orzecznictwie piętnowane są zarówno nadmiernie wygórowane oczekiwania małżonka niewinnego, jak i nieodpowiedzialne zachowania małżonka wyłącznie winnego.

 

Obowiązek alimentacyjny – kiedy wygasa

Obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Jednakże gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek ten wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni. (art 60 § 3 kro)